Umowa darowizny, z uwagi na swój nieodpłatny charakter, zawierana często bywa pomiędzy bliskimi sobie osobami, które łączy więź emocjonalna. Czasem jednak emocje nie są najlepszym doradcą i po pewnym czasie okazuje się, że darczyńca zaczyna żałować swojej decyzji. W takich sytuacjach możliwe jest rozważenie odwołania darowizny.Odwołanie darowizny – pomimo iż obwarowane jest pewnymi wymogami – nie jest niemożliwe. Polski ustawodawca przewiduje taką możliwość zarówno przed wykonaniem darowizny, jak i w późniejszym czasie.
Odwołanie darowizny niewykonanej
Darowiznę niewykonaną można odwołać, jeśli po zawarciu tej umowy stan majątkowy darczyńcy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania albo ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. W istocie można powiązać tę przesłankę z popadnięciem przez darczyńcę w niedostatek. Podnosi się, że w tym kontekście, że nie ma znaczenia, czy ów niedostatek powstał z winy darczyńcy. Jeśli jednak byłby on skutkiem umyślności, bądź rażącego niedbalstwa, obdarowany nabywa roszczenie o wykonanie umowy1. Co istotne, niewykonaną darowiznę można odwołać także w części, jeśli tylko jej przedmiot jest podzielny2. Dla odwołania darowizny niewykonanej nie został przewidziany ustawowy termin. Ważne jest tylko, aby nie nastąpiło jeszcze jej wykonanie (tj. przedmiot jej nie został wydany obdarowanemu, samo zawarcie umowy w formie aktu notarialnego nie przesądza bowiem o jej wykonaniu). Również i śmierć obdarowanego nie stoi na przeszkodzie odwołaniu niewykonanej darowizny. Inaczej jednak przedstawia się sytuacja w przypadku śmierci darczyńcy. Przyjmuje się bowiem, że odwołanie darowizny jest jego uprawnieniem osobistym, związanym z pogorszeniem sytuacji życiowej, stąd też nie ma możliwości odwołania niewykonanej darowizny, jeśli darczyńca zmarł3.
Niedostatek
Nie jest jednak tak, że darczyńca, który już po wykonaniu darowizny popadł w niedostatek, nie może domagać się niczego od obdarowanego. Przeciwnie, obdarowany ma wówczas obowiązek – w granicach istniejącego wzbogacenia – dostarczać środków utrzymania darczyńcy. Zwolnienie się od tego obowiązku jest możliwe poprzez zwrócenie mu wartości wzbogacenia.
Odwołanie darowizny wykonanej
Możliwe jest również odwołanie darowizny już po jej wykonaniu, jednak ustawodawca przewiduje tylko jeden taki przypadek. Jest nim rażąca niewdzięczność obdarowanego. Sam ustawodawca nie podejmuje próby uściślenia nieostrego pojęcia, jakim jest rażąca niewdzięczność, jednak kwestia ta jest przedmiotem bogatego orzecznictwa sądów powszechnych, jak i Sądu Najwyższego. Należy przy tym wskazać, że ocena rażącej niewdzięczności dokonywana powinna być w każdej sprawie indywidualnie przy uwzględnieniu takich okoliczności, jak relacje stron umowy darowizny, normy obowiązujące w danym środowisku, czy nawet zachowanie darczyńcy po wykonaniu darowizny4. Kontrowersje również budzi interpretacja przymiotnika „rażąca” określającego niewdzięczność będącą uzasadnieniem odwołania darowizny. Podnosi się jednak, że powinna ona być wykładana w sposób restrykcyjny. Rażącą niewdzięcznością nie będzie więc na pewno każde zachowanie się obdarowanego, które nie jest zgodne z życzeniami darczyńcy. Pojęcie to nie rozciąga się również na sposób postępowania z przedmiotem darowizny, a odnosi się jedynie do sfery relacji pomiędzy stronami umowy5. W pojęciu rażącej niewdzięczności nie mieszczą się również działania nieumyślne i niezawinione6. Odwołanie darowizny z powodu rażącej niewdzięczności nie jest możliwe, jeśli darczyńca przebaczył obdarowanemu. Ustawodawca przewidział roczny termin na odwołanie wykonanej darowizny. Termin ten zaczyna biec od dnia, w którym darczyńca dowiedział się o przyczynie uzasadniającej możliwość odwołania.
Śmierć darczyńcy, odwrotnie niż ma to miejsce w przypadku niewykonanej darowizny, nie stanowi przeszkody odwołania. Wówczas uprawnienie to przysługuje spadkobiercom darczyńcy. Spadkobiercy mogą odwołać darowiznę tylko gdy darczyńcy w chwili śmierci przysługiwało to uprawnienie, bądź gdy obdarowany umyślnie pozbawił go życie lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia skutkujący śmiercią.
Forma odwołania darowizny
Odwołanie darowizny nie wymaga zachowania formy tej samej, jak przy zawarciu umowy (tzn. formy aktu notarialnego). Wystarczające jest złożenie oświadczenia obdarowanemu na piśmie. Złożenie takiego oświadczenia jest jednostronną czynnością, co oznacza, że nie wymaga zgody drugiej strony umowy darowizny. Należy jednak pamiętać, że jeśli przedmiotem darowizny jest nieruchomość, konieczne będzie przeniesienie jej własności na darczyńcę aktem notarialnym.
Droga sądowa
Samo złożenie oświadczenia o odwołaniu darowizny nie wymaga kierowania sprawy na drogę sądową. Może jednak zdarzyć się tak, że obdarowany – pomimo wezwania – nie zwróci przedmiotu darowizny. W takiej sytuacji konieczne może okazać się dochodzenie zwrotu na drodze sądowej.
Autor: Paulina Pożarycka – Juchimiuk – aplikantka radcowska
1G. Karaszewski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. P. Nazaruk, LEX/el. 2024, art. 896.
2Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 kwietnia 2014 r., V CSK 289/13.
3Tamże.
4Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 października 2023 r., I CSK 411/23.
5Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 2024 r., I CSK 6434/22.
6Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 22 marca 2023 r., I ACa 1097/22.