Z żądaniem o uznanie spadkobiercy za niegodnego może wystąpić każdy, kto ma w tym interes prawny, w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się o przyczynie niegodności, nie później jednak niż przed upływem trzech lat od otwarcia spadku (art. 929 kc). Jest to roszczenie procesowe, w którym wnioskodawca musi zawrzeć:
- żądanie o uznaniu spadkobiercy za niegodnego,
- wskazanie okoliczności faktycznych uzasadniających to żądanie, tj. wykazanie istnienia przynajmniej jednej z przesłanek określonych w art. 928 kc.
Wskazanie w art. 929 kc, iż żądanie o uznanie spadkobiercy za niegodnego musi zostać poczynione nie później niż przed upływem trzech lat od otwarcia spadku jest terminem zawitym, tj. możliwość dochodzenia tego roszczenia po upływie tego terminu bezwzględnie wygasa. Nie jest więc możliwe przywrócenie terminu do wystąpienia z takim żądaniem do Sądu.
Powództwo o stwierdzenie niegodności dziedziczenia należy wnieść przed sąd ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy, a jeżeli tego miejsca w Polsce nie da się ustalić – przed sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część (art. 39 kpc). Wartością przedmiotu sporu, stanowiącą podstawę ustalenia właściwości rzeczowej sądu, jest wartość udziału spadkowego, który przypada spadkobiercy niegodnemu. Jest to zatem sprawa o określone prawa majątkowe od których uiszczana jest opłata od pozwu w wysokości określonej w art. 13 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, gdzie pobiera się opłatę stałą ustaloną według wartości przedmiotu sporu jeżeli nie przekracza ona kwoty 20.000 złotych. W sprawach o prawa majątkowe przy wartości przedmiotu sporu ponad 20 000 złotych pobiera się opłatę stosunkową wynoszącą 5% tej wartości, nie więcej jednak niż 200 000 złotych.
Orzeczenie zapadłe w ramach tego postępowania ma charakter konstytutywny. Zasadą jest, iż spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku. Pozbawienie tego prawa z uwagi na niegodność musi zapaść w formie orzeczenia Sądu uznającego go za niegodnego, a więc uchylające istniejące już prawo, a tworzące nowy stan prawny.
Należy pamiętać, iż właśnie w związku z takim charakterem orzeczenia nie można żądać o uznanie spadkobiercy za niegodnego w związku z innymi toczącymi się postępowaniami. Najczęściej błąd ten jest popełniany, gdy toczy się już postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku, które ma charakter deklaratywny, tj. potwierdza jedynie jakiś stan prawny. W tym postępowaniu nie rozstrzyga się o zdolności dziedziczenia, sąd jedynie bada czy w momencie orzekania prawa spadkobiercy do dziedziczenia istnieją, czy też nie istnieją. Również przeczy temu fakt, iż żądanie uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia sąd rozstrzyga w procesie. Natomiast stwierdzenie nabycia spadku rozstrzygane jest w postępowaniu nieprocesowym.
Co zatem, gdy trwa już postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku? Należy właśnie wystąpić oddzielnie z żądaniem o uznanie niegodności spadkobiercy. Dopiero bowiem prawomocne orzeczenie stwierdzające niegodność dziedziczenia uzasadnia wystąpienie z wnioskiem o uchylenie lub zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku Jeżeli orzeczenie uprawomocniło się dopiero po dokonaniu działu spadku, to istnieje możliwość wznowienia postępowania działowego.
Autor: Justyna Włodarczyk – prawnik