Dziedziczenie ustawowe, obok dziedziczenia testamentowego, jest jednym ze sposobów rozporządzania majątkiem zmarłego w polskim prawie spadkowym. Kwestię tę regulują przepisy Kodeksu cywilnego księgi czwartej, co pozwala na jasne określenie kto oraz w jakich częściach dziedziczy majątek po zmarłym. Dziedziczenie ustawowe ma miejsce w momencie, gdy spadkodawca nie pozostawił po sobie testamentu albo testament nie wywołuje skutków prawnych. Ponadto, gdy żadna z osób, które zostały powołane w testamencie do spadku nie może być spadkobiercą lub gdy odmawia przyjęcia spadku również zastosowanie znajduje dziedziczenie ustawowe. Warto mieć na względzie fakt, iż dziedziczenie ustawowe może dotyczyć zarówno całości spadku, jak i jego części.
Kodeks cywilny w przepisach art. 931-935 przedstawia podział spadkobierców na poszczególne grupy. W pierwszej kolejności do spadku powoływane są dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Dziedziczą oni w równych częściach, ale ta przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. W przypadku, gdy dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przejmują jego dzieci w równych częściach.
W następnej kolejności do spadku powoływani są z ustawy małżonek oraz rodzice spadkodawcy. Jak wskazuje art. 932 §2 k.c., udział spadkowy każdego z rodziców, dziedzicząc w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy, wynosi jedną czwartą całości spadku. Jeśli pojawiają się wątpliwości w zakresie ojcostwa, wówczas matka dziedziczy w zbiegu z małżonkiem po połowie. W przypadku braku zstępnych i małżonka, cały spadek przypada rodzicom spadkodawcy w równych częściach. Jeśli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, jego udział spadkowy przypada rodzeństwu spadkodawcy również w równych częściach. W sytuacji, gdy którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, pozostawiając zstępnych, udział spadkowy przypada jego zstępnym, a gdy brak jest rodzeństwa i ich zstępnych, i jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy rodzica dziedziczącego w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy wynosi połowę spadku. Podobnie jest w przypadku, gdy małżonek dziedziczy w zbiegu z rodzicami, rodzeństwem, zstępnymi spadkodawcy, wówczas udział spadkowy wynosi połowę spadku. W razie braku zstępnych spadkodawcy, rodziców, rodzeństwa i ich zstępnych, cały spadek należy się małżonkowi spadkodawcy.
Dziadkowie spadkodawcy dziedziczą w równych częściach, gdy brak jest zstępnych, rodziców, rodzeństwa i ich zstępnych spadkodawcy. W sytuacji, gdy którekolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, przypada jego dzieciom w równych częściach. Jeżeli dziecko, któregokolwiek z dziadków nie dożyło otwarcia spadku, dziedziczą w równych częściach jego dzieci. W przypadku braku dzieci i wnuków tego z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada pozostałym dziadkom w równych częściach. Gdy brak jest małżonka spadkodawcy i krewnych, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada w równych częściach tym dzieciom małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku.
Ostatni spadkobiercy ustawowi dziedziczą, w momencie braku małżonka spadkodawcy, jego krewnych i dzieci małżonka spadkodawcy. Wówczas spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu. Zdarzają się sytuacje, gdy ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić albo gdy dana osoba mieszkała za granicą, w konsekwencji spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu.
Kodeks cywilny nie pozostaje obojętny względem dziedziczenia w przypadku przysposobienia, bowiem określa to przepis art. 936 k.c.. Wskazuje on, że przysposobiony dziedziczy po przysposabiającym (spadkodawcy) i jego krewnych tak, jakby był jego dzieckiem, a spadkodawca i jego krewni dziedziczą po przysposobionym tak, jakby spadkodawca był rodzicem przysposobionego. Należy zwrócić uwagę na fakt, że przysposobiony nie dziedziczy po swoich wstępnych naturalnych i ich krewnych, a osoby te nie dziedziczą po nim. Jeżeli skutki przysposobienia polegają wyłącznie na powstaniu stosunku między przysposabiającym a przysposobionym, to przysposobiony dziedziczy po przysposabiającym na równi z jego dziećmi, a zstępni przysposobionego dziedziczą po przysposabiającym na tych samych zasadach co dalsi zstępni spadkodawcy. Jednak przysposobiony i jego zstępni nie dziedziczą po krewnych przysposabiającego, a krewni przysposabiającego nie dziedziczą po przysposobionym i jego zstępnych, podobnie rodzice przysposobionego nie dziedziczą po przysposobionym, a zamiast nich dziedziczy po przysposobionym przysposabiający. Istotne jest przy tym to, że przysposobienie nie narusza powołania do dziedziczenia wynikającego z pokrewieństwa.
Kodeks cywilny przewiduje również sytuację, w której dziadkowie spadkodawcy otrzymują uprawnienia do kierowania roszczeń względem spadkobierców. A mianowicie jeżeli znajdują się oni w niedostatku i nie mogą otrzymać należnych im środków utrzymania od osób, na których ciąży względem nich ustawowy obowiązek alimentacyjny, mogą żądać od spadkobiercy nieobciążonego takim obowiązkiem środków utrzymania w stosunku do swoich potrzeb i do wartości jego udziału spadkowego. Spadkobierca może uczynić zadość temu roszczeniu także w ten sposób, że zapłaci dziadkom spadkodawcy sumę pieniężną odpowiadającą wartości jednej czwartej części swojego udziału spadkowego.
Należy pamiętać, że niemożliwa jest sytuacja, iż spadek nie zostanie odziedziczony przez nikogo. Każda z omówionych grup podlega dziedziczeniu ustawowemu na warunkach, które reguluje kodeks cywilny. W przypadku braku zstępnych, jak już zostało to zaznaczone, spadek zostanie odziedziczony przez gminę ostatniego miejsca zamieszkania albo Skarb Państwa. W ten sposób zachowany jest porządek oraz zagwarantowane jest bezproblemowe rozwiązanie kwestii dziedziczenia.
Autor: Aneta Chmiel – Młodszy Prawnik