Mimo, iż od wejścia w życie ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego minęło już wiele lat, nadal duża część osób uprawnionych nie wystąpiła z żądaniem zasądzenia od Skarbu Państwa określonych, przysługujących im roszczeń majątkowych.
Zgodnie z przepisami ww. ustawy osobom represjonowanym za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego przysługują od Skarbu Państwa następujące środki kompensacyjne: odszkodowanie ze poniesioną szkodę, zadośćuczynienie za doznaną krzywdę oraz roszczenie o pokrycie w całości lub w części kosztów symbolicznego upamiętnienia osoby niesłusznie represjonowanej, jeżeli jej śmierć była skutkiem wykonania orzeczenia uznanego następnie za nieważne w trybie określonym ustawą. Co istotne, roszczenia te nie przedawniają się, zaś w razie śmierci osoby represjonowanej uprawnienie do ich żądania przechodzi na małżonka, dzieci i rodziców.
Najczęściej, w ramach toczących się przed sądami postępowań, osoby uprawnione dochodzą przyznania zadośćuczynienia, jako rekompensaty za poniesione krzywdy moralne i cierpienia fizyczne będące następstwem bezprawnego pozbawienia wolności. W obecnym stanie prawnym obowiązuje zasada pełnej kompensaty poniesionej szkody niemajątkowej. Na mocy wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 1 marca 2011 r. (P 21/09) usunięto bowiem art. 8 ust. 1a ustawy, który wprowadzał kwotowe ograniczenie zadośćuczynienia przyjmując, iż maksymalna kwota przyznanego zadośćuczynienia nie może przekroczyć 25.000 zł. W chwili obecnej można więc dochodzić kwot w wyższej wysokości niż owe 25.000 zł, która to kwota w większości przypadków nie stanowiła należytej rekompensaty za poniesione krzywdy.
Mimo, iż zadośćuczynienie winno przedstawiać odczuwalną wartość ekonomiczną dla osoby pokrzywdzonej, kwoty zasądzane przez sądy w poszczególnych stanach faktycznych są dalekie od uznania je za stanowiące właściwą i należną rekompensatę zwłaszcza, jeżeli porówna się jej z kwotami zadośćuczynienia przyznawanymi na podstawie przepisów kodeksu postępowania karnego o odszkodowaniu za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie. Różnica w zasądzanych kwotach, w przeliczeniu na jeden dzień bezprawnego pozbawienia wolności, jest znaczna, niestety na niekorzyść osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego.
Obok zadośćuczynienia najczęściej dochodzonym roszczeniem żądanie przyznania odszkodowania, celem rekompensaty poniesionej szkody o charakterze majątkowym. Aby możliwe było skuteczne domaganie się zasądzenia odszkodowania, konieczne jest wykazanie konkretnej szkody majątkowej, jej wysokości, a także związku poniesionej szkody z faktem bezprawnego pozbawienia wolności. Poniesiona szkoda stanowi różnicę pomiędzy stanem majątkowym jaki by istniał, gdyby poszkodowany nie został pozbawiony wolności, a stanem rzeczywistym w chwili odzyskania wolności. Najczęściej, w ramach roszczenia odszkodowawczego dochodzone jest odszkodowanie z związku z utratą zarobku na skutek zwolnienia poszkodowanego z pracy w związku z faktem pozbawienia wolności.
Dochodzenie środków kompensacyjnych przewidzianych w ustawie o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego wymaga skierowania sprawy na drogę postępowania sądowego. O ich zasadności rozstrzyga bowiem, w ramach procedury karnej, sąd okręgowy właściwy według miejsca zamieszkania wnioskodawcy. Problemem, z jakim często borykamy się w tego typu sprawach jest, z uwagi na znaczny upływ czasu, brak dokumentów mogących potwierdzić zasadność dochodzonych roszczeń. Dlatego też niezwykle istotnie i pomocne są dokumenty zgromadzone w archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, które w braku innych dowodów posiadanych przez poszkodowanego, mogą potwierdzać status danej osoby, jako osoby represjonowanej z powodów politycznych.
Autor: Aneta Zaleska – radca prawny