Spadkobierca może spadek odrzucić, bądź też przyjąć na dwa sposoby: z ograniczeniem odpowiedzialności za długi (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza) lub bez ograniczenia tej odpowiedzialności (proste przyjęcie spadku).
Termin na złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku określony został na 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania. Do zachowania tego terminu wystarczające jest złożenie przed jego upływem wniosku do sądu o odebranie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku.
Co jednak w przypadku, gdy oświadczenie nie zostanie złożone w przepisanym terminie?
Decydujący będzie moment śmierci spadkodawcy. Jeśli nastąpił on od dnia 21 września 2015 r. spadkobierca nabędzie spadek z dobrodziejstwem inwentarza, zaś jeśli wcześniej – odbędzie się proste przyjęcie spadku.
Istotne jest, że termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku jest terminem zawitym. Oznacza to, że nie ma możliwości jego przywrócenia.
Nie oznacza to jednak, że niezłożenie oświadczenia o przyjęciu, bądź też odrzuceniu spadku w ustawowym terminie zawsze będzie nieodwracalne. Co prawda, samego terminu przywrócić nie można, ale ustawodawca przewidział możliwość uchylenia się od skutków prawnych niezachowania terminu do złożenia tego oświadczenia.
Zasadniczo, w przypadku uchylenia się od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku stosuje się przepisy o wadach oświadczenia woli, z tą jednak różnicą, że uchylenie się od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia powinno nastąpić przed sądem, a spadkobierca jednocześnie powinien dokonać czynności, której terminowi uchybił, tj. oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, bądź też odrzuca.
Wskazać należy, że uchylenie się od skutków niezłożenia oświadczenia o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku może nastąpić tylko w przypadku, gdy spowodowane było ono błędem lub groźbą. Nie ma możliwości pozornego złożenia/niezłożenia oświadczenia. W literaturze podnosi się, że niejasna jest możliwość uchylenia się od skutków niezłożenia oświadczenia, gdy źródłem jego jest podstęp. Zaś w przypadku, gdy jest to stan wyłączający świadome lub swobodne powzięcie decyzji, zastosowanie mają przepisy art. 82 kc (takie oświadczenie jest nieważne).
Przepisy art. 1019 kc nie definiuje odrębnie pojęcia groźby oraz błędu. Przyjąć więc należy, że należy rozumieć je tak, jak w części ogólnej kodeksu cywilnego.
Najbardziej problematyczne, jak i zarazem wydaje się, że najczęstsze, jest uchylanie się od skutków prawnych niezachowania terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku z powołaniem się na błąd. Błąd ten jednak powinien być istotny, czyli uzasadniający przypuszczenie, że gdyby nie działanie pod wpływem błędu, to złożone zostałoby oświadczenie o innej treści (w omawianym przypadku zostałoby złożone w ogóle).
W judykaturze wskazuje się, że jak najbardziej możliwe jest uchylenie się od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku z powołaniem się na błąd, którym byłaby nieznajomość przedmiotu spadku. Brak wiedzy o długach spadkodawcy musi jednak być uzasadniony, a nie wynikać z niestaranności spadkobiercy. Sąd powinien zbadać, czy spadkobierca rzeczywiście nie miał możliwości dowiedzenia się o stanie majątku spadkodawcy, a także wskazać, jakie czynności spadkobierca powinien był i mógł podjąć, aby uniknąć błędu – jeśli było to zdaniem Sądu możliwe.
Zasadniczo nie odrzuca się możliwości powołania również i na błąd co do prawa. Podkreślenia jednak wymaga, że – tak samo jak błąd co co faktu – musi to być błąd istotny i niewynikający z niestaranności spadkobiercy. Jako przykład błędu wynikającego z niezachowania staranności podaje się nieuzasadnione przekonanie, że niezłożenie żadnego oświadczenia w przedmiocie przyjęcia spadku skutkuje jego odrzuceniem.
Uprawnienie do uchylenia się od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku również obwarowane jest terminem. W tym przypadku jest to termin jednego roku (od dnia, w którym stan obawy ustał, bądź też od wykrycia błędu).
Autor: Paulina Pożarycka – Juchimiuk – aplikantka radcowska
Źródła:
Postanowienie SN z 29.11.2012 r., II CSK 171/12, LEX nr 1294475,
Postanowienie SN z 29.11.2012 r., II CSK 172/12, LEX nr 1299156,
Postanowienie SN z 30.11.2017 r., IV CSK 28/17, LEX nr 2439125,
Postanowienie SN z 30.10.2019 r., III CSK 117/19, LEX nr 3562360,
G. Karaszewski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. M. Balwicka-Szczyrba, A. Sylwestrzak, LEX/el. 2023, art. 1019,
J. Ciszewski, J. Knabe [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. P. Nazaruk, LEX/el. 2023, art. 1019.